نعمت «دوست‏»

از قدیم گفته‏اند: هزار دوست کم است و یک دشمن بسیار.

دوست، همدم تنهاییهاى انسان، شریک غمها و شادیها، بازوى‏یارى‏رسان در نیازمندیها، تکیه‏گاه انسان در مشکلات و گرفتاریها ومشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است.

بعضى از مردم، به خاطر خصلتهاى خودخواهانه یا توقعات بالا یاتنگ‏نظرى یا سختگیرى یا دلایل دیگر، نمى‏توانند براى خود، دوستى‏برگزینند و از «تنهایى‏» درآیند. این به تعبیر حضرت امیر(ع) نوعى‏ناتوانى و بى‏دست و پایى است.

هم دوست‏یافتن، «هنر» است، هم دوست نگه داشتن، هم‏دوستیهاى تعطیل شده و به هم خورده را دوباره پیوندزدن و برقرارساختن. على(ع) مى‏فرماید:

«اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان، و اعجز منه من ضیع من ظفربه منهم‏»; ⁽¹⁾ .

ناتوانترین مردم کسى است که از دوستیابى ناتوان باشد. ناتوانتر ازاو کسى است که دوستان یافته را از ست‏بدهد و قدرت حفظ آنها رانداشته باشد.

تامل در اینکه چه خصلتها و برخوردها و روحیه‏هایى سبب‏مى‏شود انسان، دوستان خود را از دست‏بدهد و تنها بماند، یا آنکه ازآغاز، نتواند دوستى براى خویش بگیرد، ضرورى است. سعدى گفته‏است: «دوستى را که به عمرى فراچنگ آرند، نشاید که به یک دم بیازارند.».

همرنگ و هماهنگ

دوستان هر کس، مبناى قضاوت دیگران نسبت‏به اخلاق وشخصیت و افکار او است. بعلاوه، تاثیرپذیرى انسان از دوستان، درسنین مختلف، چه کودکى، چه جوانى و چه حتى میانسالى، بسیاراست. از این‏رو دقت در گزینش «دوست موافق‏»، به سلامت اخلاقى ورفتارى انسان کمک مى‏کند. به فرموده حضرت على(ع):

«الصاحب کالرقعة فاتخذه مشاکلا»; ⁽²⁾ .

دوست، همچون وصله جامه است، پس آن را هم‏شکل و هم‏سان‏با خودت برگزین.

ارتباط قلبى و درونى میان انسانها، به پیوندهاى اجتماعى وبیرونى مى‏انجامد. روابط اجتماعى هم، در روحیات و اخلاق افراد، اثرمى‏گذارد. بنابراین، آنان که به تعالى فکر و سلامت اخلاق و تهذیب‏نفس و تکامل خصیت‏خویش علاقه‏مندند، ناگزیر باید در انتخاب‏دوست، «معیارهاى مکتبى‏» را لحاظ کنند و به آنچه از دوست «مى‏گیرند»،اهتمام ورزند. اینکه گفته‏اند:

تو اول بگو با کیان زیستى.

پس آنگه بگویم که تو کیستى.

نشان‏دهنده معیار «دوستان‏» در ارزیابى شخصیت‏یک فرد است که‏مردم نیز آن را در داوریها و ارزیابیهاى خویش به کار مى‏گیرند.

این سخن زیباى حضرت رسول(ص)، خواندنى و شنیدنى است:

«مثل الجلیس الصالح مثل العطار، ان لم یعطک من عطره اصابک من ریحه ومثل الجلیس السوء مثل القین ان لم یحرق ثوبک اصابک من ریحه‏»; ⁽³⁾ .

مثل همنشین شایسته و خوب، مثل عطار است، که اگر از عطرخودش هم به تو ندهد، ولى از بوى خوش او به تو مى‏رسد، و مثل‏همنشین بد، همچون کوره‏پز آهنگرى است که اگر لباس تو را هم(جرقه‏هاى آتش کوره) نسوزاند، ولى بوى کوره به تو مى‏رسد!

این همان سروده حکمت‏آمیز سعدى است، در مورد گل‏خوشبوى در حمام، که در اثر همنشینى با گل، معطر مى‏شود و از «کمال‏همنشینى‏» بهره مى‏برد، «و گرنه من همان خاکم که هستم! ... .».

دوست‏شایسته

در منابع دینى، در اینکه «دوست‏خوب‏» کیست؟ و با چه کسانى بایددوستى و مودت داشت و از معاشرت و همنشینى چه کسانى باید پرهیزکرد، و ... احادیث‏بسیارى است، با رهنمودهاى کاربردى و جالب.

در صدد بررسى و نقل این گونه احادیث نیستیم، اما در قلمروبحث از آداب معاشرت با دوست و آیین دوستى، توجه به نکاتى که به‏عنوان صفات دوست‏خوب مطرح شده است، ضرورى است. همان‏معیارها، حاوى دستورالعمل چگونگى معاشرت هم هست. به عنوان‏نمونه به یکى از این روایات، اشاره مى‏کنیم.

امام حسن مجتبى(ع) در بستر بیمارى بود و پس از آن مسمومیت‏که به شهادتش منجر شد، در دیدارى که جناده (از اصحاب وى) باحضرت داشت، امام چنین توصیه فرمود:

«اصحب من اذا صحبته زانک، واذا خدمته صانک و اذا اردت منه معونة‏اعانک و ...»; ⁽⁴⁾ .

با کسى همنشینى و مصاحبت و دوستى کن که:

1- هرگاه با او همنشین شدى، مایه آراستگى تو باشد،

2- آنگاه که خدمتش کنى، تو را نگهبان باشد،

3- هرگاه از او یارى خواستى، کمکت کند،

4- اگر سخنى گفتى، تو را تصدیق کند،

5- اگر (بر دشمن) حمله بردى، قدرت و صولت تو را بیفزاید،

6- اگر دستت را به فضل و نیکى دراز کردى، او هم دست، پیش‏آورد،

7- اگر در تو (و زندگیت) رخنه‏اى پدید آمد، آن را برطرف سازد،

8- اگر از تو نیکى دید، آن را در شمار و حساب آورد،

9- اگر چیزى از او طلبیدى، عطا کند،

10- و اگر تو ساکت‏بودى (و چیزى نخواستى) او آغاز کند (ونیازت را برطرف سازد).

اینها اوصاف کسى است که شایسته رفاقت و دوستى از دیدگاه امام‏مجتبى(ع) است. از اینها برمى‏آید که آیین دوستى عبارت است از:آراستن دوست، یارى رساندن، قدرشناس بودن، تقویت کردن،همکارى داشتن و در راه دوست، فداکارى و خدمت کردن.

از سوى دیگر، اگر در سخنان ائمه از دوستى با بعضى نهى شده،آنها نیز به عنوان صاحبان «رفتار ناپسند» محسوب مى‏شوند که در قلمروآیین دوستى نمى‏گنجد، از قبیل: عیبجویى، نابخردى، کینه‏توزى،پرتوقعى، کم‏ظرفیتى، بددهانى و بدزبانى، بى‏تقوایى، لجاجت وستیزه‏جویى، شوخیهاى بیجا و آزاردهند، خودپسندى و بدرفتارى واز این دست‏خصلتها و رفتارها. اینها، هم موجب کاهش دوستان وسستى دوستیها مى‏گردد، و هم شیوه‏هاى ناپسند در معاشرت با دوستان‏است که باید از آنها پرهیز کرد.

دوستى حد ومرزى دارد که باید آن حریم حفظ و آن حق، ادا شود.امام صادق(ع) در سخن بلندى این حدود و حقوق را بیان فرموده،مى‏افزاید: مراعات این حدود، در هر کس بود (همه‏اش یا مقدارى) اودوست است، و گرنه نسبت دوستى و صداقت‏به او نده. این پنج نکته‏عبارت است از:

اول: آنکه نهان و آشکار دوست، براى تو یکسان باشد.

دوم: آنکه زینت تو را زینت و آراستگى خودش ببیند و عیب ونقصان تو را عیب خویش بشمارد.

سوم: اگر به ریاست و ثروت و پست و مقامى رسید، این پست وپول، رفتار او را نسبت‏به تو عوض نکند.

چهارم: اگر قدرت و توانگرى دارد، از آنچه دارد نسبت‏به تو دریغ‏و مضایقه نکند.

پنجم: (که جامع همه آنهاست) اینکه تو را در گرفتاریها، رها نکند وتنها نگذارد. ⁽⁵⁾ .

آرى ... اینهاست آیین دوستى و برادرى دینى.

جلوه دوستى کامل و راستین، در مودت قلبى، حفظ حرمتها،مراعات حقوق، یارى در هنگام نیاز و مساعدت در وقت گرفتارى‏است و بدون اینها ادعاى دوستى پذیرفته نیست.

امام على(ع) مى‏فرماید: مردم، جز با امتحان و آزمایش شناخته‏نمى‏شوند. پس همسر و فرزندانت را در حال غیبت و نبودنت امتحان‏کن، و دوستت را در مصیبت و گرفتارى، و خویشاوندان خود را هنگام‏نیازمندى و تهیدستى ... «و صدیقک فى مصیبتک.» ⁽⁶⁾ .

دوست‏بى‏عیب؟!

واقعگرایى در همه مسایل، پسندیده است، از جمله در دوستیابى‏و دوست‏گزینى.

بعضیها چنان آرمانى فکر مى‏کنند که از واقعیتهاى ملموس و عینى‏فاصله مى‏گیرند و در عالم خیال و ذهن، سیر مى‏کنند. «دوست‏بى‏عیب‏» ازاین گونه آرمانهاى دست‏نیافتنى است.

البته باید کوشید تا حد امکان و توان، در دوستیها سراغ افرادى‏رفت که نقطه‏ضعف کمترى داشته باشند و اگر بى‏عیب باشند، چه‏بهتر. ولى ... آیا انسان بى‏عیب (غیر از معصومین) مى‏توان یافت؟ هرکس در موردى ممکن است نقصان و نقطه‏ضعفى داشته باشد. همان‏طور که طالبان همسر ایده‏آل و صد در صد بى‏عیب و نقص، مجرد وبى‏همسر مى‏مانند، آنان هم که در پى دوست صد در صد بى‏ضعف‏باشند، تنها مى‏مانند. این حقیقت، به عنوان توجه به یک واقعیت عینى‏در کلام مولا على(ع) این گونه آمده است:

«من لم یواخ الا من لا عیب فیه قل صدیقه‏»; ⁽⁷⁾ .

کسى که بخواهد جز با افراد بى‏عیب دوستى و برادرى نکند،دوستانش کم خواهند شد.

نکات دیگر ....

در باب دوستى، گوهرهاى فراوانى در گنجینه‏هاى حدیثى ما نهفته‏است که در این مختصر، مجال بسط سخن نیست. براى اینکه از آن‏محتواهاى سودمند و کاربردى بى‏بهره نباشیم، در اینجا فهرستى ازنکات دیگر که در آیین دوستى باید به کار بست، مى‏آوریم که برگرفته‏از احادیث این موضوع است:

از هر چیز، تازه‏اش را انتخاب کن و از دوست، قدیمى‏اش را.

از نشانه‏هاى بزرگوارى انسان، حفظ دوستان قدیمى است.

بهترین دوستان، آنانند که در نصیحت و خیرخواهى،سازشکارى و مصانعه نمى‏کنند، عیبهایتان را به شما مى‏گویند، درکارهاى اخروى کمک‏کار شمایند، شما را از گناهان باز مى‏دارند، و ازلغزشهاى شما چشم مى‏پوشند.

دوست‏خود را خیلى عتاب و سرزنش نکنید که «کینه‏» مى‏آورد.

بدترین دوستان، آنانند که دوستى آنان، شما را به تکلف و رنج وزحمت‏بیندازد.

دوست واقعى کسى است که عیب دوست‏خود را در نهان به‏خودش بگوید، نه در آشکارا و نزد دیگران.

هرگاه با کسى دوست‏شدید، از نامش، نام پدرش، نام قبیله وشهر و دیارش بپرسید، که این گونه کسب شناختها نشانه صدق دردوستى است.

هرگاه به دوستى علاقه و محبت داشتید، آن را ابراز کنید و به اوبگویید، که موجب افزایش محبت و علاقه‏مندى مى‏شود.

آنچه از دوست مى‏رسد تحمل کنید، تحمل و بردبارى، عیبها رامى‏پوشاند.

برادران و دوستانتان را نسبت‏به هر خطا مؤاخذه و محاسبه‏نکنید، که دوستانتان کاهش مى‏یابند.

خداوند، تداوم دوستیها را دوست مى‏دارد. پس بر دوستیهاى‏خود، استمرار بخشید.

با کسانى که صرفا از روى طمع یا ترس یا تمایلات یا براى‏خوردن و نوشیدن با شما دوست مى‏شوند، دوستى نکنید. در پى یافتن‏دوستان باتقوا باشید!

محبت و دوستى خود را بیجا و بى‏مورد صرف نکنید، که این‏گونه دوستیها در معرض گسستن است.

پایان این بخش را حدیث جالبى از امیرالمؤمنین(ع) قرار مى‏دهیم‏که ما را به مراعات حقوق دوستان و برادران دینى فرا مى‏خواند و از زیرپا گذاشتن حقوق آنان به بهانه دوستى و خودمانى بودن، نهى مى‏کند.على(ع) مى‏فرماید: «حق برادر دینى خود را با اتکاء به رابطه‏اى که میان تو و اواست، ضایع مکن، چرا که هرگز، کسى که حقش را ضایع و تباه کرده‏اى، برادر تو نیست:

«لا تضیعن حق اخیک اتکالا على ما بینک و بینه، فانه لیس لک باخ من اضعت‏حقه.» ⁽⁸⁾ .

قدر دوستیها و پیوندهاى عاطفى و دوستانه را بدانیم،

از دوستان صادق و وفادار و پاک و پرهیزکار، دست‏برنداریم،

چراغ محبت را در دلهاى خویش، روشن و شعله‏ور نگاه داریم،

از زخم زبان و کلمات تحقیرآمیز و برخورد دشمنى‏برانگیز بادوستان برحذر باشیم،

«آیین دوستى‏» را بشناسیم و به کار بندیم.

پى‏نوشتها:

1) نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، حکمت‏11.

2) شرح نهج‏البلاغه، ابن ابى‏الحدید، ج‏20، کلام 546.

3) میزان الحکمه، ج‏9، ص‏50.

4) بحارالانوار، ج‏44، ص‏139.

5) میزان الحکمه، ج‏5، ص‏310.

6) همان، ص‏313.

7) همان، ج‏1، ص‏55.

8) نهج‏البلاغه، نامه 31.