دل احمق در دهان اوست و زبان خردمند در پس دل او .

مى‏گویم : پیش از این گفتیم که مقصود از قلب در اصطلاح عارفان همان نفس است و در این جا مقصود این نیست که خود قلب در زبان است در این صورت قلب همان تصوّراتى است که قوامش به نفس مى‏باشد . بلکه منظور از بودن تصورات در زبان این است

به باب سوّم شرح کلمات قصار امیر مؤمنان ( ع ) ، چاپ اول صفحه 585 از ابن میثم بحرانى مراجعه کنید .

« على ( ع ) » فرمود : زبان خردمند در پس دل اوست و دل نادان در پس زبان او .

سید رضى ( ره ) گفته است : این کلمه از معانى بس شگفت و شریف مى‏باشد و مقصود از آن این است که شخص خردمند زبانش را نمى‏گشاید مگر پس از راى زدن با تفکر و اندیشه ، و نادان زبانش پیش از مراجعه به اندیشه‏اش و خالص کردن فکرش بر آنچه از دهانش بیرون مى‏آید و سخنانى که بى تامّل از آن بیرون مى‏آید سبقت نمى‏گیرد .

پس گویا زبان خردمند پیرو دل اوست و دل احمق پیرو زبان او مى‏باشد . این سخن از آن حضرت به عبارت دیگرى روایت شده است دل احمق در دهانش است و زبان عاقل در دلش مى‏باشد . میگویم : « حضرت در هر دو جا لفظ ( او را ) را براى آنچه تعقل مى‏شود که دنبال بودن سخن و لفظ خردمند از اندیشه‏اش مى‏باشد و دنبال بودن اندیشه احمق در گفتارش بى آن که به عقلش مراجعه نماید ، استعاره آورده است . و معناى کلمه همان است که سیّد ( ره ) بدان اشاره فرموده است و بنابر روایت دیگر پس اراده کرده است که : هر چه احمق تصوّر مى‏کند در دهانش است یعنى بدون اندیشه بر زبانش ظاهر مى‏کند امّا سخن عاقل در خردش پنهان است و جز از روى اندیشه راست بیرون نمى‏آورد . لفظ قلب در صورت اوّل براى آنچه از تصوّراتش در الفاظش آشکار مى‏شود مجاز است و لفظ زبان براى الفاظ ذهنى مجاز مى‏باشد . »

که تصوّرات قائم به نفس در الفاظ زبانى ظاهر مى‏شود که از دهان بیرون مى‏آید و همچنین مقصود از زبان خردمند این جسم گوشتى مخصوص نیست چون اگر بگوییم مقصود از قلب نیز همان گوشت مخصوص است براى زبان ( ورا ) و پسى نمى‏ماند .

بلکه مقصود الفاظ و عبارات است چون بر کلمات و الفاظ نیز زبان گفته مى‏شود چنان که گفته مى‏شود زبان فارسى مخالف با زبان عربى است و خداوند متعال به همان اشاره فرموده است .

یکى از نشانه‏هاى ذات حق گوناگون بودن زبانها و رنگهاى شماست. و مقصود از زبان این صورت گوشتى زبان نمى‏باشد .

و منظور از ( و را ) نیز جهت حسّى نیست چون نفس جهت ندارد تا براى آن ( پسى ) معین شود بلکه مقصود جهت عقلانى است و مقصود از نفس هم خود نفس نمى‏باشد بلکه منظور تصوراتى است که از اندیشه‏هاى درست نفس صادر مى‏شود . در این هنگام تقدیر کلمه چنین مى‏باشد رازهایى که به نفس احمق قائم است و آنچه برایش شایسته است که آشکار نسازد ، در دهانش یعنى در الفاظ زبانیش موجود مى‏باشد .

امّا خردمند الفاظى را که با آن سخن مى‏گوید پیرو تصوّرات عقلانیش مى‏باشد که از اندیشه‏هاى راست او خارج مى‏شود .

امّا علّت این که احمق به گزاف و آنچه شایسته نیست سخن مى‏گوید این است که یا نمى‏اندیشد تا آنچه لازم است از کارهاى انسانى انجام دهد . بفهمد یا آن افکارش پست مى‏باشد . چون استعداد نفس او ناتوان از نظم دادن صحیح کارهاست . پس نفس به سبب ناتوانیش از قصور خود آگاه نیست . بلکه عقیده دارد که داراى کمال مى‏باشد و با این وصف هر گاه به حرکت در آوردن نفس و انجام دادن آن از روى اندیشه و تأمل متوقّف نشود تمام آنچه را تصوّر مى‏کند آشکار مى‏گردد چه از چیزهایى باشد که آشکار کردنش جایز باشد یا نباشد . امّا شخص خردمند چون کارهایش و درک امور لازم او متوقّف بر اندیشه‏هاى درست و دقّت و اندیشه مى‏باشد گفتارهایش که با زبانش تعبیر مى‏شود پیرو اندیشه‏هاى خردش است پس زبانش در پس دلش مى‏باشد و توفیق دادن بر درک حق از آن خداست .

[ 52 ] روم ( 30 ) آیه 22 ، آیه این است ، و من آیاته خلق السّموات و الارض و اختلاف السنتکم و الوانکم انَّ فی ذلک لایات للعالمین .