صلاح و اصلاح فرد و جامعه، در سایه «شناختن عیوب‏» و تلاش‏براى «زدودن عیوب‏» است.

این شناخت، هم در خود ما و نسبت‏به اندیشه‏ها و عملهاى‏خودمان است، هم نسبت‏به دیگران. زمینه‏ساز این عیب‏زدایى هم‏«تذکر» از سویى و «تنبه‏» و «اقدام‏» از سوى دیگر است.

مساله تذکر و نقد و یادآورى، همچنین «پندپذیرى‏» و قبول‏نصیحت و موعظه و توجه به تذکرات دیگران از همین رهگذر، درمقوله مسایل معاشرتى و شیوه برخورد صحیح با دیگران قرار مى‏گیرد.به این خاطر، در این بخش از مباحث اخلاق معاشرت، به خصلت‏«نقدپذیرى‏» به عنوان یک روحیه بالا و رشد یابنده و خلق و خوى نیک‏مى‏پردازیم.

نقد و تذکر

پرده‏پوشى بر واقعیات، یا خود را به بى‏خبرى زدن، واقعیتها راعوض نمى‏کند. وقتى در کسى یا جایى یا رفتار و برخوردى اشکال‏وجود داشته باشد، فرزانگان عاقل، از هر تذکر اصلاحى استقبال‏مى‏کنند، تا آن را برطرف سازند. اما جاهلان و خودخواهان، دوست‏دارند که در همان موارد نیز، مدح و تملق و ثنا بشنوند و بر عیوب وکاستیها و زشتیها سرپوش بگذارند.

به قول سعدى: «احمق را ستایش خوش آید، چون لاشه که در کعبش دمى،فربه نماید». ⁽¹⁾ عجب و خودپسندى و خود برتربینى، پیامد همین گونه‏مدحها و تعریفهاست که از عیوب، غافل مى‏سازد.

حضرت على(ع) مى‏فرماید:

«اجهل الناس المغتر بقول مادح متملق یحسن له القبیح و یبغض الیه‏النصیح‏»; ⁽²⁾ .

نادان‏ترین مردم کسى است که فریب ستایشگر چاپلوس رابخورد، ثناگرى که زشت را در نظر او زیبا جلوه مى‏دهد و خوبى را درنظر او منفور مى‏سازد.

از صحبت دوستى برنجم.

کاخلاق بدم حسن نماید.

کو دشمن شوخ‏چشم دانا.

تا عیب مرا به من نماید؟

از این رو، به جاى آراستن عیوب و کتمان زشتیها و پرده‏پوشى برنارساییها، باید آنها را گفت و شنید و در برطرف ساختنش کوشید. «تذکرو نقد» از همین جاست که قیمت و قداست مى‏یابد و براى بعضیها«یادآورى‏» یک وظیفه مى‏شود و براى بعضى توجه به تذکرها و نقدهایک «فضیلت اخلاقى‏» به شمار مى‏آید. انسانهاى کمال‏جو، باید از این‏گونه تذکرها استقبال کنند، چون مقدمه تکامل آنان است، و گرنه براى‏همیشه در «جهل مرکب‏» مى‏مانند.

به این سخن حکیمانه سعدى دقت کنید: «متکلم را تا کسى عیب‏نگیرد، سخنش صلاح نپذیرد.» ⁽³⁾ .

شیوه صحیح نقد

به همان اندازه که تذکر کاستیها و نقد عملها مفید و لازم است،توجه به شیوه یادآورى و نکات و آداب پند و اندرز و تذکر، مهم وسرنوشت‏ساز است.

آیا هر کس حق دارد تذکر دهد؟ آیا موعظه از هر کس پذیرفته‏است؟ آیا همه نقدها سازنده و مثبت است؟ صفات و شرایط ناقد وواعظ چیست؟

اگر کسى دیگران را پند دهد، اما خودش اهل عمل به نصایح‏خویش نباشد، سخنش بى‏اثر است. انبوهى از روایات، شاهد این‏مدعاست. اگر پنددهنده، خودش اهل عمل باشد، تذکر او چراغى‏روشن و روشنگر در دل و جان دیگران مى‏شود و تا ژرفاى قلبشان‏نفوذ مى‏کند. به این سخن حضرت على(ع) دقت کنید:

«استصبحوا من شعلة واعظ متعظ و اقبلوا نصیحة ناصح متیقظ‏»; ⁽⁴⁾ .

از فروغ واعظ و پنددهنده‏اى که خود، پندپذیر است، روشنایى‏برگیرید و نصیحت نصیحتگر بیدار را پذیرا باشید.

در این سخن، هم به پندپذیرى اشاره دارد، هم به شیوه مؤثر وعظو نصیحت و تذکر.

نقد و تذکر، هر چه صمیمى‏تر، خودمانى‏تر، در خلوت و بدون‏آبروریزى و هتک حیثیت‏باشد، هم مؤثرتر است، هم از کینه‏توزى وکینه‏افروزى و لجاجت، دورتر است. گاهى نقادى آشکار و پند و تذکردر ملا عام، اثر منفى دارد و طرف را به عکس‏العمل وا مى‏دارد وشخصیت او را هم خورد مى‏کند.

حضرت امیر(ع) فرمود:

«نصحک بین الملا تقریع‏»; ⁽⁵⁾ .

نصیحت و پند دادن تو در میان مردم و حضور دیگران، کوبیدن وخورد کردن است.

نقد از روى خیرخواهى و به قصد اصلاح و کمک به اشخاص‏مورد نقد کجا، و نقد به قصد خراب کردن وجهه و موقعیت و کوبیدن وتخریب کجا! البته هشیاران، انگیزه‏هاى نهفته در وراى نقدها را خوب‏مى‏فهمند و مى‏شناسند.

نقد، نباید برخاسته از حسد و غرض‏ورزى و تسویه‏حساب باشد.تذکرهاى حسودانه و کین‏توزانه، وضع را بدتر مى‏کند. اصلا مگر ازیک حسود، نصیحت و خیرخواهى و تذکر به قصد اصلاح برمى‏آید؟

امام صادق(ع) فرمود:

«النصیحة من‏الحاسد محال‏»; ⁽⁶⁾ .

نصیحت و خیرخواهى از حسود، محال است.

نقدپذیرى

تکبر و خودخواهى، جلوه‏هاى گوناگون دارد. یکى هم غرور درمقابل «نقد» است. وقتى نقد، مایه کمال اندیشه و کار ماست، نقدپذیرى‏کمک به این کمال و رشد است. از آن طرف، «نقدناپذیرى‏»، نشانه نوعى‏غرور و تکبر و عامل در جا زدن در ورطه بدیها و کاستیهاست. گاهى‏ناب‏ترین موعظه‏ها و تذکرها هم، وقتى به دلهاى داراى کبر مى‏رسد، با«عدم پذیرش‏» مواجه مى‏گردد و انسان را محروم مى‏سازد. به تعبیرزیباى امیرالمؤمنین(ع):

«بینکم و بین الموعظة حجاب من الغرة‏»; ⁽⁷⁾ .

میان شما و پند، حجاب و پرده‏اى از غرور افکنده شده است.

آیا شما مطمئن‏اید که همه اندیشه‏ها و افکارتان درست و بى‏اشکال‏است؟

آیا همه خصلتها و رفتارهاى فردى و اجتماعى خود را بى‏عیب‏مى‏دانید؟

آیا فکر نمى‏کنید در عملکردهاى مختلف شما، نقطه‏ضعفهایى هم‏ممکن است‏باشد که از چشم خودتان پنهان است ولى دیگرى متوجه‏مى‏شود؟

انسان گاهى به خاطر «حب نفس‏»، یا عیوب خود را نمى‏بیند ونمى‏فهمد، یا حاضر نیست‏خود را داراى عیب و نقص بداند، از این رو،نقد و تذکر دیگران را هم بر غرض‏ورزى و دشمنى حمل مى‏کند.

آینه چون عیب تو بنمود راست.

خود شکن، آیینه شکستن خطاست.

در یک خانواده، ممکن است رفتار هر یک از زن و شوهر نسبت‏به‏هم، ایرادهایى داشته باشد، یا برخورد پدر و مادر با فرزند کوچک یاجوانشان، غلط باشد. اگر کسى متذکر شد، باید مشفقانه بپذیرند و دراصلاح خویش بکوشند.

اگر هر یک تلاش کنند تا عیب و اشکال را متوجه طرف مقابل‏سازند و خود را بى‏گناه قلمداد کنند، نارساییها و عیوب و خطاها هرگزاصلاح نخواهد شد. انصاف در پذیرش خطا و عیب نشانه رشد عقلى‏است.

گاهى ممکن است در حسن‏نیت و خیرخواهى و نظر دوستانه‏کسى شک و تردید داشته باشیم و در نتیجه به آنچه که نقد مى‏کند،توجهى نکنیم، ولى اگر حسن‏نظر و نیت دوستانه کسى براى ما ثابت‏بود، در پذیرفتن نقد و تذکر و پند او تردید نکنیم.

به فرموده حضرت امیر(ع):

«لیکن احب الناس الیک المشفق الناصح‏»; ⁽⁸⁾ .

محبوب‏ترین مردم در نظر تو، نصیحت کننده مشفق و خیرخواه‏باشد.

گرچه ممکن است تذکر و انتقاد دیگرى، در ذائقه ما تلخ آید، ولى‏تلخى نقد و تذکر، به مراتب سودمندتر از شیرینى چاپلوسى و نیرنگ وفریب است.

از امام باقر(ع) روایت است:

«اتبع من یبکیک و هو لک ناصح و لا تتبع من یضحکک و هو لک غاش‏»; ⁽⁹⁾ .

از کسى پیروى کن که از روى خیرخواهى و نصیحت، تو رامى‏گریاند، ولى پیرو کسى مباش که تو را مى‏خنداند، در حالى که نسبت‏به تو فریبکارى مى‏کند!

پذیرش نقد و دیدگاههاى اصلاحى دیگران، تنها به اندیشه و فکر،یا به عملکرد خارجى و معاشرتهاى ما منحصر نمى‏شود.

در آثار ادبى و تولیدات شعر و قصه و اثر هنرى نیز، توجه به نقددیگران، عامل رشد و بالندگى هنرمند و نویسنده و شاعر است،برعکس، بى‏توجهى به نقادیهاى منتقدان کار انسان را پیوسته ضعیف ومعیوب نگه مى‏دارد.

هنرمندان نقدپذیر، سریعتر رشد مى‏کنند. شاعران و نویسندگانى‏که به نقد آثارشان توسط دیگران بها مى‏دهند و از آن استقبال مى‏کنند،علاقه خود را به کمال یافتن خلاقیتهاى ادبى خویش نشان مى‏دهند.

به این چند جمله دقت کنید، تا جایگاه نقد و ارزش نقدپذیرى‏روشن‏تر گردد:

«... نقد در هنر، مثل آینه جلوى اتومبیل است. راننده - هنرمند - باید به کمک‏آن مواظب پشت‏سرش باشد، ولى یکسره در آن نگاه نکند، چرا که در این صورت،انحراف از جاده و خطر تصادف، در کمین است.»

«هنر، هواپیماست. هنرمند، خلبان آن و منتقدین، خدمه پرواز.»

«غرور، مثل سوراخ پنهان در بدنه کشتى، مامور غرق کردن تدریجى هنرمنداست.»

«شاعرى که از منتقدین آثارش قهر کرده است، مثل هواپیمایى است که‏ارتباطش با برج مراقبت قطع شده است.»

«وقتى لیاقت و جربزه شهید شدن در تو نباشد، شروع مى‏کنى به نقد و ارزیابى‏انگیزه شهدا!» ⁽¹⁰⁾ .

بارى، «نقدپذیرى‏»، در مسایل اخلاقى، فرهنگى، اجتماعى ومدیریتى، ضامن سلامت رابطه‏ها و رشد افکار و اعمال است. این‏مساله در متون دینى با عناوینى همچون: نصیحت و موعظه مورد توجه‏قرار گرفته است.

پایان این بحث را حدیثى از امام سجاد(ع) قرار مى‏دهیم که درضمن بیان حقوق متقابلى که افراد در جامعه نسبت‏به هم دارند (دررسالة‏الحقوق) از جمله به «حق نصیحتگر» بر گردن «نصیحت‏شنو» ووظیفه ناصح و متنصح اشاره فرموده است:

«و حق الناصح ان تلین له جناحک و تصغى الیه بسمعک، فان اتى بالصواب‏حمدت الله عز و جل و ان لم یوافق، رجمته ...»; ⁽¹¹⁾ .

حق نصیحت کننده (و ناقد و پند دهنده) آن است که نسبت‏به اونرمش و انعطاف نشان دهى و به سخنش گوش فرا دهى، اگر حرفش‏بجا و درست‏بود، خداى متعال را سپاس بگویى و اگر تذکرش موافق باحق نبود، نپذیرى.

پى‏نوشتها:

1) گلستان سعدى، باب هشتم.

2) غررالحکم.

3) گلستان سعدى، باب هشتم.

4) میزان الحکمه، ج‏10، ص‏585.

5) همان، ص‏580.

6) بحارالانوار، ج‏75، ص‏194.

7) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، حکمت 282.

8) غررالحکم.

9) محاسن برقى، ج‏2، ص‏440.

10) براده‏ها، حسن حسینى، صفحات 9، 16، 18، 44 و 74.

11) میزان‏الحکمه، ج‏10، ص‏57.