ایران با داشتن 2 هزار کیلومتر نوار ساحلى در جنوب و مرزهاى مشترک با 12 کشور در منطقه، توانایى زیادى در انتقال انرژى به نقاط مختلف دنیا دارد. این مقاله  به نقش و جایگاه ایران در انتقال انرژى از شبه قاره هند تا دریاى سیاه مى پردازد. 

ایران با 130میلیارد بشکه نفت دومین کشور نفتى بعد از عربستان سعودى محسوب مى شود، همچنین «کشور ما از نظر ذخایر منابع گاز داراى 950 تریلیون فوت مکعب گاز است که تولید سالانه آن در حال حاضر 3 میلیون تریلیون فوت مکعب است » و در حال حاضر از نظر ذخایر گاز در منطقه خلیج فارس مقام اول را دارد، کشور ایران، همچنین با داشتن منابع اورانیوم و همچنین منابع معدنى دیگر در واقع قدرت اول از نظر ذخایر هیدروکربنى و منابع معدنى در خلیج فارس است.  

اما اهمیت برتر کشور ایران در خلیج فارس آن است که بدون استفاده از ایران و راه هاى آبى و خاکى که جزو قلمرو سیاسى و جغرافیایى ایران است، منابع خلیج فارس چندان راه به جایى نخواهد داشت و این ایران است که به دلیل داشتن موقعیت ممتاز سوق الجیشى و استراتژیکى ، علاوه بر این که از نظر ذخایر نفت و گاز مقام دوم و اول را در خلیج فارس دارد، داراى بهترین راه هاى انتقال نفت و گاز از کشورهاى صادرکننده به کشورهاى مصرف کننده نیز مى باشد. در اینجا این راه هاى ارتباطى رامورد بررسى قرار مى دهیم، ابتدا راه هاى آبى (تنگه هرمز) را بررسى مى کنیم و سپس راه هاى خشکى را ارزیابى خواهیم نمود. 

1- تنگه هرمز

تنگه هرمز آبراهى است که خلیج فارس را از راه دریاى عمان به اقیانوس هند متصل مى سازد. «تنگ ترین معبر خلیج فارس در این تنگه داراى 46/69کیلومتر پهنا است و کوتاه ترین فاصله بین ساحل شمالى و جنوبى ، بین : «جزیره ایرانى لارک در شمال و جزیره عمانى (قوین بزرگ ) در جنوب تنگه هرمز 39کیلومتر برابر با 21مایل است که آب هاى کرانه اى 12مایلى دو کشور در آن تداخل مى یابد». و بدین ترتیب حدود آب هاى ساحلى ایران و گستره قلمرو دریایى ایران از جزیره لارک در این منطقه تا حدود 20 کیلومترى ساحل جنوبى تنگه هرمز در جزیره قوین عمان وسعت مى یابد.

کشور ایران با توجه به وجود جزایر ایرانى در میانه تنگه هرمز و محاسبه خط کرانه هاى همه جزایر ایرانى و عمانى طبق قرارداد مرزى ایران و عمان ، داراى مالکیت سیاسى و جغرافیایى در قسمت اعظم این تنگه است.

لازم به یادآورى است، با توجه به اعمال حاکمیت مجدد ایران بر جزایر تنب بزرگ و کوچک و ابوموسى و به دنبال ، اعلام توافق بین ایران و شارجه مقررات 12 مایل آبهاى ساحلى ایران در مورد ابوموسى، به اجرا درآمد که با اجراى این مقررات حدود آبهاى ساحلى ابوموسى را تا سرحد تداخل با آبهاى کرانه اى امارات ام القوین گسترش داد.

وجود انبوه جزایر استراتژیک ایرانى، علاوه بر آن که موجب افزایش وسعت آب هاى ساحلى ایران مى باشند، همواره به عنوان پایگاه هایى جهت کنترل ایران بر این آبراه و این تنگه مهم داراى ارزش فوق العاده هستند، جزایر لارک، قشم، هرمز، هنگام و در ادامه جزایر تنب بزرگ و کوچک و ابوموسى، این توانمندى را تقویت نموده و تنگه هرمز را همچنان در تسلط ایران قرار مى دهد.

اقدامات کشورهایى مانند عربستان جهت کاهش ارزش استراتژیکى تنگه هرمز «مانند طرح خط لوله نفتى به طول 1287کیلومتر از منطقه احسأ و قطیف که با حداکثر ظرفیتى برابر 1/8 تا 3 میلیون بشکه در روز، نفت این کشور را به ساحل دریاى سرخ مى رساند و یا اقدامات و طرح هاى عراق جهت انتقال نفت خود از طریق خط لوله از راه ترکیه به ظرفیت روزانه 1/2میلیون بشکه  و قرارداد با عربستان سعودى  به ظرفیت روزانه 1/2 میلیون بشکه و قرارداد دیگرى با ترکیه با ظرفیت روزانه یک میلیون بشکه جمعاً در حدود4میلیون بشکه هیچ گاه نتوانسته اهمیت استراتژیک خلیج فارس و تنگه هرمز را کاهش داده و در برابر این موقعیت طبیعى کشور ایران به صورت جدى مطرح گردد و تنگه هرمز کماکان محل اصلى عبور 60 درصد نفت مورد نیاز جهان به شمار مى رود.

2ـ موقعیت سرزمینى و راه هاى خشکى انتقال انرژى از ایران

خلیج فارس در واقع بدون ایران بسیارى از قابلیت هاى صدور منابع انرژى را به جهان از دست خواهد داد. ایران با داشتن بیش از دو هزارکیلومتر ساحل از دهانه اروندرود تا بندر گواتر، علاوه بر تسلط بر راه هاى آبى منتهى به اقیانوس هند، تنها کشورى است که مى تواند از طریق خشکى منابع انرژى خلیج فارس را به بسیارى از مناطق جهان انتقال دهد.

در واقع «ایران مى تواند به مانند پلى ما بین خلیج فارس، قفقاز و کشورهاى اروپایى بوده و اقدامات لازم را براى افزایش روند مبادلات به عمل آورد.»

موقعیت ممتاز ایران جهت انتقال انرژى هنگامى تکامل مى یابد که بسیارى از کشورهاى همسایه ایران و یا در نزدیکى ایران، به عنوان عمده ترین مصرف کنندگان، نفت و گاز خلیج فارس، نگاه خود را جهت استفاده از این انرژى تنها به طرف ایران متوجه نموده اند، زیرا ایران داراى امن ترین و نزدیک ترین راه ها به منابع انرژى بوده و مسیر انتقال آن نیز از نظر عوارض طبیعى، مناسب ترین مسیر از نظر انتقال نفت و گاز و صرفه جویى در پول و زمان و همچنین ایمنى صنعتى است. ایران حتى با استفاده از خطوط لوله مى تواند، نفت و گاز خلیج فارس را به سواحل دریاى مازندران انتقال دهد، ضمناً ایران توانسته تاکنون حدود 5میلیون بشکه نفت کشورهاى حاشیه دریاى مازندران را در نکا دریافت و از طریق خلیج فارس همین میزان نفت را براى آنها صادر کند و به ازاى هر بشکه 2 دلار دریافت نماید. اهمیت ویژه سرزمینى ایران را مى توان در قالب پروژه هاى در دست اجرا و یا طرح هایى که در آینده مى باید به مرحله اجرا درآید به وضوح دید، این طرح هاى در حال اجرا و طرح هاى آینده به شکلى است که قدرت بلامنازع ایران را به عنوان شاهراه انتقال انرژى مورد تأیید قرار خواهد داد. همه این طرح ها براساس نیاز کشورهاى مصرف کننده و اولویت قرار دادن و انحصارى بودن مسیر ایران است. از جمله این طرح ها، مى توان به پروژه انتقال گاز ایران به نخجوان براساس نیاز نخجوان و پروژه انتقال گاز به ارمنستان که در فروردین ماه 86 افتتاح شد و یا خواسته هاى کشورهاى دیگر قفقاز و حاشیه دریاى سیاه و اروپاى شرقى به نفت و گاز ایران اشاره نمود. ایوان کوراس معاون آکادمى علوم اوکراین در پانزدهمین سمینار بین المللى خلیج فارس «لزوم برقرارى و توسعه، روابط ایران و اوکراین در زمینه انتقال انرژى» را مورد تأیید و تأکید قرار داد.

ضمن این که موضوع بن بست انتقال گاز روسیه به اوکراین نیز این نیازهاى اوکراین را تشدید مى کند، همچنین در حال حاضر، طرح انتقال گاز ایران به همراه تعداد دیگرى از کشورهاى خاورمیانه و آسیاى مرکزى به اروپا از طریق ترکیه، بلغارستان، مجارستان، رومانى و اتریش در حال بررسى است. ضمناً انتقال نفت و گاز ایران به کشورهاى حاشیه دریاى سیاه نیز ازمواردى است که با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایى ایران مى شود مورد بررسى قرار گیرد. امکان این ارتباط با دریاى سیاه از دو طریق جمهورى هاى نخجوان و ارمنستان و گرجستان و یا از طریق فقط دو جمهورى ارمنستان و گرجستان امکانپذیر است،  به هر حال با انتخاب هر یک از این راه ها و انتقال نفت و گاز ایران به بندر باطوم در کنار دریاى سیاه در خاک گرجستان، تمامى کشورهاى ساحلى دریاى سیاه، یعنى رومانى، بلغارستان، مولداوى وخود گرجستان هم مى توانند نفت و گاز ایران را از طریق این بندر دریافت دارند. بنابراین موقعیت ایران در جهت ارتباط با دریاى سیاه و باز شدن راهى جدید جهت انتقال نفت و گاز ایران و دیگر کشورهاى تولید کننده از طریق ایران به کشورهاى ساحلى دریاى سیاه، مدیترانه و اروپایى مى تواند بسیار ارزشمند باشد و در واقع پاسخى باشد به وقفه اى که ترکیه در عضویت ایران در استفاده از خط لوله خاورمیانه و آسیاى مرکزى ایجاد کرده و مرتباً اشکالات جدید به وجود مى آورد این امر یعنى صدور نفت و گاز ایران از طریق خط لوله به ساحل دریاى سیاه یعنى بندر باطوم. با افتتاح پروژه صدور گاز به جمهورى ارمنستان و با طى فاصله بین ارمنستان با ساحل دریاى سیاه بسیار سهل تر و کوتاه تر خواهد شد. بدیهى است که کشورهاى ساحلى دریاى سیاه، بهترین و بیشترین خریدار نفت ایران از این راه دریایى ارزان و مناسب خواهند بود و ایران تنها کشور نفت خیز در بین کشورهاى صادر کننده خلیج فارس است که مى تواند از این طریق و در کوتاه ترین فاصله با توجه به موقعیت جغرافیایى خود، نفت مورد نیاز کشورهاى ساحلى دریاى سیاه را تأمین کند. البته علاوه بر این، کشورهاى کرانه مدیترانه مانند، یونان، آلبانى، یوگسلاوى، بوسنى و هرزه گوین، کروواسى، مجارستان، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و احتمالاً کشورهاى شمال آفریقا نیز مى توانند در صورت انتخاب این راه، علاوه بر مسیر خلیج فارس، از این مسیر نیز استفاده نمایند و بنابراین، در واقع ایران پلى خواهد بود که از دو مبدأ خلیج فارس و دریاى سیاه، نفت خود را با توجه به اولویت مکانى کشورهاى مصرف کننده و انتخاب مسیر نزدیکتر مى تواند به کشورهاى متقاضى انرژى برساند و از طرفى دیگر کشورهاى صادر کننده نفت، براى انتقال نفت خود از مسیر دریاى سیاه، تنها باید از مسیر ایران استفاده نمایند. لازم به ذکر است که به غیر از ترانزیت نفت و گاز ایران از جنوب به شمال و شمال غربى که با ارتباط از طریق مرز ایران در استان هاى آذربایجان غربى و شرقى به بندر باطوم، اهمیت سرزمینى ایران را جهت انتقال انرژى بسیار بالا خواهد برد، مسیر ترانزیت نفت و گاز ایران، از طریق شمال شرقى ایران به کشورهاى آسیاى مرکزى نیز، ارزشمندى انتقال انرژى از طریق ایران را تأیید مى کند.

اما مهم ترین خطوط انتقال انرژى از خلیج فارس از طریق خطوط انتقال گاز ایران به پاکستان و هندوستان است که هر روز 90 میلیون متر مکعب گاز ایران را به پاکستان و هندوستان انتقال مى دهد و با توجه به نیاز روزافزون هند به انرژى جهت راه اندازى و ادامه فعالیت هاى اقتصادى خود، همچنان این کشور نیاز به واردات گاز ایران خواهد داشت، طول این مسیر2700 کیلومتر است. همچنین کشور چین نیز با توجه به نزدیکى سرزمینى به ایران، بهترین راه جهت دستیابى به انرژى هیدروکربنى مورد نیاز خود را مسیر ایران مى داند، زیرا لوله هاى حامل انرژى ایران پس از انتقال از کناره هاى خلیج فارس در داخل ایران، فقط باید خاک افغانستان را جهت رسیدن به چین طى نماید. بنابراین و با توجه به نکاتى که اشاره شد مسلماً مى توان گفت که ایران مهم ترین و ارزشمندترین شاهراه جهت ترانزیت انرژى بوده و فى الواقع ایران شاهراه انتقال انرژى است.

منبع: ایران