الحرمان مع الحرص .

بى بهره شدن با آزمندى است .

شارح گوید : حرمان جلوگیرى و منع بخشش است ، امّا حرص را پیش از این توضیح دادیم و حرص و حرمان دو لفظ مهملند لذا قضیّه از قضایاى مهمله مى‏باشد ، قضیه مهمله‏اى که یقینى باشد حکمى جزیى است بنابر این مى‏گوییم : چون که بخششها گاهى دنیوى و گاهى اخروى است ، و محروم بودن نسبتى است که حارم و محروم و محروم منه مى‏طلبد ( یعنى طرف مقابل مى‏خواهد ) پس حرمان بر منع بخشش اخروى و دنیوى صدق مى‏کند ، جز این که مناسبتر با کلام امام ( ع ) این است که آن را بر منع موهبت اخروى حمل کنیم ، زیرا محروم بودن از موهبت اخروى لازمى از لوازم حرص است که ناپسند مى‏باشد براى این که پیش از این روشن شد که هر که به لذّتهاى دنیا روى بیاورد و در آن فرو رود با دست نیرومند شهوت به پست‏ترین خواسته‏ها کشانده مى‏شود ، و لوح نفسش از نقش پذیرى آثار عالم بالا باز بماند ، دیگر آمادگى پذیرش انوار قدسى را ندارد ، و هر که آماده کارى نباشد از آن بى بهره مى‏ماند و آن سبب محروم شدن و علّت فوت شدن نیکى است بى آن که کوتاهى یا کاستى در طرف فاعل باشد ، آنچه خوبى به تو رسد از طرف خداست و آنچه بدى به تو رسد از نفس توست1 ، چون از خواسته نفس پیروى کردى و آن را آماده دریافت احسان مولا نساختى ،

و آنچه را در این مورد گفتیم در نظر بگیر که هر کس براى چیزى آماده نباشد از آن محروم مى‏شود ، حریص را خواهى یافت که به جاى به دست آوردن ماندنى‏ترین لذّتها که حرص ستوده است به کارهایى مشغول مى‏گردد که مخالف کارهایى است که شخص محروم و بدبخت بدان سرگرم مى‏شود چون استعداد ندارد که براى لذّتهاى پست و کمال خیالى

-----------
( 1 ) نساء ( 4 ) اوّل آیه 79 .

جسمانى کار کند بنابر این قضیّه که : محرومیّت و بى بهره ماندن به خاطر آزمندى است صدق مى‏کند البتّه صدق این قضیّه در مورد هر دو حریص محروم از هر دو طرف مى‏باشد ( آن که در پى لذّتهاى پست است و آن که در پى ضدّ آن است ) . گاهى این قضیّه بر حسب ظاهر و معمول به صورت دیگرى نیز صدق مى‏کند بدین گونه که حرص ورزى در جستجوى بخششهاى دنیوى گاهى مستلزم محروم شدن طلب کننده است ، و چون گفتیم قضیّه مهمله است ممکن است آن را بر این مطلوب نیز حمل کنیم .

و توضیح آن این است که آزمندى ، لجاجت و پافشارى در سؤال را به همراه دارد و آن از امورى است که طبیعت شخصى که از او چیزى خواسته مى‏شود متنفّر است چون لجاجت و پافشارى همراه با صفت پستى است که طبع آدمى از آن گریزان است و تولید ملال مى‏کند ، تنفّر کینه‏اى را که مخالف با میل به بخشش است همراه دارد ، بنابر این راست است که آز موجب محرومیّت مى‏باشد و معلول در هستى با علّت خود همراه است ( معلول از علت هرگز جدا نمى‏شود ) . و هر گاه اندیشه‏ات را در دریاى گوهرهاى سخن آن حضرت به شناورى و ادارى خواهى دانست که سر چشمه‏هاى حکمت از آن دریا بر انگیخته شده و جوشیده است ، و دانش بیشتر دانشمندان نهرهائى است که از او سر چشمه گرفته‏اند . شعر :

و هر گاه در کارهاى مشکل داورى کند
حکمى مى‏دهد که با وحى منزل مطابق است