: مرد دشمن آن چیزى است که نداند .

شارح گوید : عداوت کینه‏اى راست است که با آن مى‏کوشد تا وسایلى را که شخص مورد کینه را مى‏آزارد گرد بیاورد و کار شرّى را که ممکن است نسبت به او انجام

 سیّد رضى ( ره ) در باب سوّم نهج البلاغة این کلمه را بدین عبارت نقل کرده است : « النّاس اعداء ما جهلوا » و ابن میثم در شرح نهج البلاغه ، چاپ اوّل صفحه 604 ، در شرح آن چنین فرموده است : لازمه نادان بودن به چیزى آن است که نمى‏تواند ، فایده دانستن آن را تصوّر کند در نتیجه این باور برایش حاصل مى‏شود که فراگیرى آن سودى ندارد لذا از یاد گرفتن آن پرهیز مى‏کند . آنگاه بر آن پرهیز و دورى پافشارى مى‏نماید . به این که علم بهترین فضیلتى است که دانشمندان با آن بر نادانان مى‏بالند و با فضیلت علم بر علیه آنان و نقصان و سقوطشان از درجه اعتبار حکم مى‏کنند با آن که نادانان نیز به کمال علما بدان جهت اعتقاد دارند در نتیجه دورى کردن جاهلان از دانش و دانشمندان و دشمنیشان با فضیلت علم شدّت مى‏یابد .

دهد دوست مى‏دارد .

در مورد جهل و نادانى ، قبلا اقسام و حقیقت آن را شناختى و مقصود ثابت کردن دشمنى جاهل است با آنچه که نمى‏داند به هر دو معنایى که براى جهل یاد شده است .

توضیح مطلب آن است که نیروى واهمه امور عقلانى را درک نمى‏کند بلکه امور محسوس را ادراک مى‏نماید و با حس ، سازگار و به حق تابع احکام محسوسات مى‏باشد .

در این ادراک عقل واهمه را تصدیق مى‏کند و به خاطر این که احکام حسّى مطابق با عقل است امور هندسى و آنچه در حکم هندسه است سخت روشن بوده و اختلاف نظرى در آن پدید نمى‏آید چون در هیچ یک از آن احکام با عقل معارضه ندارد .

امّا امور عقلانى خالص منکر احکام حسّى است و چون ناتوان از درک آن احکام است آنها را تکذیب مى‏کند به همان دلیل است که احکام حسّى در معقولات خالص دروغ است و عقل در این معقولات حسّ را تکذیب مى‏کند مانند حکم نیروى واهمه به این که هر موجودى باید در جهتى باشد چون هر شئ محسوسى چنین است پس عقل آن حکم را تکذیب مى‏کند به این دلیل که بعضى از موجودات نیاز به جهت ندارند مانند ذات پروردگار تعالى .

چون روشن شد که نیروى واهمه را در ادراک امور عقلانى خالص ، بهره‏اى نیست و منکر آن است و بر حسب اقتضاى طبیعت و فطرتش به امور حسّى مایل است مى‏گوییم :

کسى که چیزى را نمى‏داند اگر نادانیش به آن بسیط باشد سبب دشمنى وى با آن و منکر شدنش به خاطر ناتوانى نیروى عقلانیش از درک آن شئ است و فرمانبردارى او از نیروى واهمه‏اى است که به اقتضاى ذاتش منکر آن است و شایستگى تصدیق کردن آن را جز به صورت محسوس ندارد . اگر جهل جاهل به چیزى جهل مرکّب باشد ، علّت کینه و نفرتش نسبت به آن ، کمک و همراهى نیروى عقلانى با نیروى واهمه در انکار کردن است چون واهمه ناتوان از مطلع شدن بر آن امر مى‏باشد با فزونى نیرومندى که در اوست ، و آن فزونى نیرومند حالتى است که بر نفس به وسیله اعتقاد استوار و قطعى که مخالف حاصل شدن آن امر عقلانى است عارض مى‏شود و به همان دلیل دشمنى کسى که خود را به ظاهر دیندار نشان مى‏دهد یعنى کسى که ادّعاى فقیه و زاهد بودن دارد امّا نه فقیه است و نه زاهد با محقّقان و صاحبان نظرهاى دقیق و همه دانشهاى بزرگ ، بیشتر و نیرومندتر از دشمنى افراد عامى و کسانى است که از اعتقادات مخالف علم تهى هستند تا آن جا که بطور کلى به مباح بودن خون آنان فتوا داده‏اند و با سخنان بیهوده‏اى که از اعتقادات فاسدشان نشأت گرفته

است پادشاهان را به شک انداخته‏اند که اینان ( محقّقان ) کافرند و مردم را گمراه مى‏کنند و بدون حق در زمین فساد مى‏نمایند بیشتر این دشمنى از حسد ورزیدن قوّت گرفته است چون محققان از آن دانش و کمال درجاتى به دست آورده‏اند و این به ظاهر ، فقیهان و زاهدان را امیدى به درست شدنشان نیست و انتظار نمى‏رود که رستگار شوند .

امّا گروه نخست اگر چه با آنچه نمى‏دانند دشمنند و نسبت به هر چه نمى‏توانند تصور کنند ، کینه مى‏ورزند احتمال مى‏رود با عادت کردن و تمرین و کشش مربّى دانا مطیع شوند و به راه خیر در آیند . چون بریدن طفل نفس از خوردن شیر و هم و خیال اگر چه دشوار است لکن بر اساس عادت و به صورت تدریجى ممکن است ( چنان که کودک شیرخواره را بتدریج و عادت دادن به خوراکیهاى مطبوع از شیر مى‏گیرند ) پس برایت راز فرموده امام ( ع ) ظاهر شد که : مرد ، دشمن آن چیزى است که نمى‏داند .