. دانش گمشده مؤمن است .  در آخر کلمه پیش ، به کلمه‏اى که در نهج البلاغه نزدیک به این کلمه آمده است اشاره کردیم . به شرح نهج البلاغه ابن میثم ، چاپ اول ، صفحه 585 ، رجوع کنید .

و هل فیه عیب لمن عابه
سوى انّه رجل فاضل

 سید رضى ( ره ) این کلمه را در نهج البلاغه نقل کرده ، و ابن میثم در شرح آن گفته است : « امام علیه السلام لفظ ضّاله را براى حکمت نسبت به مؤمن استعاره فرموده است به این اعتبار که حکمت خواسته مؤمن است که در جستجوى آن است و صدایش مى‏زند همان طور که صاحب حیوان گمشده حیوانش را مى‏جوید و صدایش مى‏زند .

شارح گوید : اقسام حکمت و حقیقت آنها را شناختى . ضالّه ، حیوان گمشده است چه نر باشد و چه ماده .

ایمان در لغت تصدیق کردن است و در اصطلاح دین عبارت از تصدیق کردن به هر چیزى است که معلوم باشد آن را پیامبر ( ص ) آورده است . این تعریف ، مذهب محقّقان متکلّمان مانند ابو الحسن اشعرى و پیروانش مى‏باشد . [ و مؤمن کسى است که داراى صفت تصدیق باشد ، با این صفت در او تحقّق یابد ] و در برابر آن کافر است که تمام مطالب یاد شده در او نباشد . رأى ابو حنیفه بر این مى‏باشد و در نزد بیشتر علماى معتزله و پیشینیان صالح [ خدا از آنان خشنود باشد ] ایمان ، اسم براى شخص فرمانبردار است . و چون فرمانبردارى نزد آنان جز به سه جزء محقّق نمى‏شود و آن سه جزء : تصدیق قلبى به آنچه پیامبر ( ص ) آورده است و اقرار به زبان و عمل کردن با اعضاى بدن است ایمان نیز چنین است . پس مؤمن در نزد آنان شایسته این نام نمى‏باشد مگر وقتى که این سه جزء در او محقق شود . پس این سه جزء اجزاى ماهیّت ایمان است و در مقابل آن فاسق مى‏باشد که اسم است براى کسى که به یکى از این اجزا خللى وارد کند . چون آن که یکى از این سه جزء را ترک نماید مؤمن نمى‏نامند چه ماهیّت ایمان در او موجود نیست . و نام کافر را اختصاص داده‏اند به کسى که هر سه جزء را ترک کند یا به ظاهر انکار نماید اگر چه انجام دهد چون عمل مترتب بر تصدیق مى‏باشد . و در میان فقیهان ، امام شافعى بر این باور است . و چون آن مطالب را فهمیدى باید بدانى که امام ( ع ) حکم فرموده است که حکمت گمشده مؤمن است و به دو لحاظ حکمت را به گمشده تشبیه کرده است .

1 حال گمشده این است که صاحبش آن را فرا مى‏خواند و مى‏طلبد و درباره آن به وسیله تعیین جایزه و غیر آن مى‏کوشد . همچنین خواهان حکمت بر اساس دلیل مى‏کوشد و در جستجوى چگونگى راههاى خواستن آن مبالغه مى‏کند و شناخت آن را از دهان استادان دانشمند و صاحبان معرفت متواضعانه مى‏خواهد چنان که صاحب حیوان گمشده ، آن را از دهان جارچیان و آنها که مى‏شناسندش و هر جا که گمان آن را مى‏برد طلب مى‏کند .

ناگزیر نسبت به او گمشده مى‏باشد .

2 این است که چون حال گمشده از دو صورت بیرون نیست یا طالبش آن را مى‏یابد و به هدفش مى‏رسد ، بویژه اگر با طلب آن به کسى که بالاتر از خودش باشد نزدیک شود و در یافتن آن انتظار عطا و بخشش داشته باشد و یا آن را نمى‏یابد پس در حال تأسّف و

ترس و محرومیّت باقى مى‏ماند . حکمت نیز چنین است . چون دو حالت دارد یا جوینده حکمت آن را مى‏یابد یا خیر ؟

پس اگر آن را یافت به مقصدهاى کلّى و دیگر اغراض خود رسیده است . و اگر آن را نیافت در حالى که با آن قصد نزدیک شدن به خشنودى خداى تعالى را دارد و آماده است که به وسیله آن نعمتهاى جاوید را در جوار مقدس حق بپذیرد پس تحصیل زیان کرده و کوشش هدر رفته و از آنچه حکمت وسیله رسیدن به آن است محروم شده است .

پس در واقع حکمت گمشده‏اى است . و چه گمشده‏اى امّا این که حکمت را اختصاص به مؤمن داده است به این دلیل است که غیر مؤمن یا باور ندارد یا معصیت کار است . امّا آن که تصدیق کننده نیست پس تکذیب کردن او با طلب کردنش سازگار نمى‏باشد چون برترین جزء حکمت ، شناختن آفریدگار است و کسى که وجود او را تکذیب مى‏کند چگونه طالب شناخت اوست ؟ همچنین نافرمانى گنهکار در حال نافرمانیش با طلب او مخالف مى‏باشد و این امرى آشکار است . پس آنچه از این کلمه فهمیده مى‏شود همین است . خداى متعال پایان کوشش ما را در طلب حکمت قرار دهد تا آن را بیابیم و به آن که منادى شناخت حکمت است ما را راهنمایى کند و ما را به شناخت حکمت و کسانى که آن را از روى صدق و راستى شناخته‏اند دلالت نماید . و به آنها که از روى یقین بر اسرار و رموز حکمت آگاهند رهنمون شود که توفیق دهنده اوست .